Bijeenkomst Oneigenlijke Verkiezingsbeïnvloeding: ‘Het voorkomen van autocratie is ons bottom-line belang’

Democratie kan alleen gedijen als burgers kunnen vertrouwen op informatie die niet is gemanipuleerd of bedoeld is om te misleiden. Daarom organiseerde Stichting Democratie en Media op 19 september 2025 een bijeenkomst over oneigenlijke verkiezingsbeïnvloeding met zo’n dertig toezichthouders, academici, advocaten, ambtenaren, mensen uit het maatschappelijk middenveld en (hoofd)redacteuren.

De hoofdvraag van de bijeenkomst was: wat kunnen we verwachten in aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen, en zijn we hier voldoende op voorbereid?

Waarom deze bijeenkomst?
In november 2024 stemden ruim twee miljoen Roemenen op een tot dan toe onbekende, pro-Russische, extreemrechtse presidentskandidaat. Na onthullingen over manipulatie en buitenlandse inmenging moesten deze verkiezingen overgedaan worden. Andere Europese landen werden gewaarschuwd dat Roemenië als proeftuin werd gebruikt. In februari 2025 waren er grote zorgen over buitenlandse inmenging in de Duitse Bondsdagverkiezingen, onder meer via ‘nieuwssites’ die met AI uit de grond werden gestampt.

Foto’s: Anne van Zantwijk

Vanuit de overtuiging dat Nederland hier niet immuun voor is en dat we hier niet naïef over moeten zijn, organiseerde Stichting Democratie en Media deze bijeenkomst over hoe ons publieke debat beschermd kan worden, zéker in verkiezingstijd. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat het open blijft staan voor iedereen en tegelijkertijd weerbaar is tegen manipulatie? En waar trekken we de grens? Europa probeert met wetgeving schadelijke gevolgen van sociale media en AI tegen te gaan, maar de mogelijkheden zijn beperkt.

‘Het gaat hier om antidemocratische bewegingen die heel goed binnen de lijntjes kleuren, tot ze dat niet meer hoeven te doen.’

Inhoudelijke bijdragen
Sprekers Jelle Postma (Justice for Prosperity) en Pieter van Boheemen (Stichting Post-X Society, Stichting Democratie Monitor) boden een inhoudelijk kader. Aan de hand van concrete voorbeelden uit binnen- en buitenland gaven ze een inkijkje in online beïnvloedingspogingen en de actoren die erachter schuilgaan.

Van Boheemen liet zien dat ChatGPT óók een verspreidingskanaal van desinformatie is. Via zogenaamd ‘LLM-grooming’ probeert een netwerk van Russische actoren de uitkomsten van taalmodellen te beïnvloeden. Postma benadrukte het bestaan van een ‘unholy alliance’ – groepen met verschillende belangen die elkaar versterken. Desinformatie en beïnvloeding zijn volgens hem ook simpelweg middelen om angst te zaaien en zand in de raderen van de democratie te strooien.

Zeven inzichten
In een groepsgesprek gingen vertegenwoordigers met elkaar in gesprek over wat we precies verstaan onder ‘oneigenlijke verkiezingsbeïnvloeding’ en welke acties ondernomen kunnen worden om het te voorkomen of tegen te gaan. In subsessies doken de deelnemers dieper in ieders rol daarin, zowel in aanloop naar verkiezingen als naderhand. Er werd een sterke verantwoordelijkheid gevoeld: ‘ons gezamenlijke bottomline belang is: het voorkomen van autocratie.’ De gesprekken leverden zeven inzichten op.

1. Oneigenlijk is lang niet altijd illegaal
Het vaststellen van oneigenlijke verkiezingsbeïnvloeding geen sinecure. Want ‘99% van de dingen die we zien vallen binnen de wet, maar bij elkaar opgeteld zijn ze wél schadelijk’, aldus een deelnemer. Een ander merkt op: ‘Vaak gaat het om antidemocratische bewegingen die heel goed binnen de lijntjes kleuren, tot ze dat niet meer hoeven te doen.’

2.Beïnvloeding is van alle tijden, maar het potentiële effect kan ook nu heel groot zijn
Door het internet is de snelheid waarmee beïnvloedingspogingen gebeuren en de potentiële reikwijdte ervan explosief gegroeid. ‘We zitten al 10 jaar in een digitale oorlog, maar we bewegen heel langzaam. Veel maatregelen zijn reactief en daardoor niet effectief,’ aldus een deelnemer. Vaak gaat het om activiteiten online die op zichzelf moeilijk te linken zijn aan een concreet doel. Denk generatie AI waarmee negatieve stereotypen worden versterkt, het overspoelen van TikTok met nepaccounts en ChatGPT dat wordt ingezet als verspreidingskanaal door deze grote taalmodellen te overspoelen met gekleurde teksten.

3. Laat paniek over beïnvloeding niet meer impact hebben dan de beïnvloeding zelf
Angst wordt ingezet als machtsmiddel, ziet Jelle Postma van Justice for Prosperity. Het doel van desinformatie en beïnvloeding is soms simpelweg ontregeling. We moeten daarom niet doorschieten in de reactie erop of de berichtgeving erover, die schadelijker kan zijn dan de daadwerkelijke beïnvloeding. Het is een dunne lijn: niet naïef zijn, maar ook niet té alarmistisch.

4. We kunnen dit niet alleen aan overheidsinstanties overlaten
Een deelnemer merkt op: ‘Het Roemenië-voorbeeld laat óók zien dat het precair is om achteraf te beslissen dat verkiezingen niet goed zijn gegaan. Wanneer je verkiezingen annuleert, zit je precies in de hoek waar anti-institutionele actoren je willen hebben.’ Dit kan namelijk nog meer twijfel zaaien over de legitimiteit van democratische verkiezingen. Overheden moeten daarom terughoudend zijn in hun maatregelen. Zij hebben een instrumentarium tot hun beschikking (zoals de DSA en de AVG), maar zouden niet als ‘Ministerie van de Waarheid’ moeten op treden. Behalve funest voor het publieke debat is het koren op de molen van antidemocratische actoren.

Tegelijkertijd kan wetgeving de ontwikkelingen nauwelijks bijbenen, zijn toezichthouders overvraagd en zijn de grootste platforms waarop zich pogingen tot beïnvloeding afspelen niet in Europese, laat staan in Nederlandse handen. Ieder heeft een eigen rol te spelen in de signalering en het tegengaan van oneigenlijke beïnvloeding. We kunnen dit, kortom, niet alleen aan de overheid overlaten.

5. Signalering moet vanuit de hele samenleving komen
Bestaande regelgeving kan beter gehandhaafd worden wanneer er signalering vanuit de samenleving komt van online activiteiten, zoals in omringende landen al gebeurt. Toezichthouders zijn hard op zoek naar ‘trusted flaggers’ die illegale en oneigenlijke content kunnen melden.

6. We hebben digitale alternatieven nodig
Daarnaast kan de overheid een andere voorbeeld neerzetten door op alle overheidsniveaus te stoppen met informatievoorziening via grote niet-Europese platforms. ‘We moeten alternatieven bouwen. Dit gaat om onze strategische autonomie en digitale soevereiniteit.’

7. We moeten allemaal mediawijzer worden
‘We hebben hele scherpe hoofdredacties nodig. En we mogen als media veel kritischer zijn naar elkaar. Journalistiek heeft niet alleen een registratierol [beschrijven wat er gebeurt, red.], maar ook een controlerende rol. Als een politicus iets zegt, moeten we het niet zomaar overnemen.’

Factchecken, debunken en prebunken moeten gebeuren, net als investeren in de mediawijsheid van de bevolking, maar vormen geen golden bullet. ‘Wat is nog het belang van de waarheid?’ vraagt een deelnemer zich af. ‘In het lawaai van identiteits- en cultuuroorlogen is de waarheid niet meer boeiend, die hebben mensen namelijk al. Ze zoeken er vooral bevestiging voor.’

Dank
Deze bijeenkomst was niet mogelijk geweest zonder de zorgvuldige inspanningen en professionele begeleiding van Isabelle Rade, Maarten van Heems en Maxence Vrede van campagnebureau BKB.