Media voor Democratie 2025: ‘People love the truth, but hate facts’

Op 13 juni 2025 kwamen ruim honderd vertegenwoordigers van publieke en private media bijeen op het evenement Media voor Democratie, georganiseerd door Stichting Democratie en Media en de stichtingen achter de titels Trouw, NRC, Het Parool and de Volkskrant. Centraal stond de vraag: hoe behouden we een weerbare werkelijkheid in tijden van permanente verandering en van oorlogsdreiging?

De deelnemende hoofdredacteuren, directeuren, bestuurders, onderzoekers, toezichthouders en journalisten bepalen samen voor een groot deel hoe het Nederlandse journalistieke medialandschap eruitziet. Een dag lang spraken zij als ‘keur van kopstukken’ met elkaar over de toekomst van dat landschapen hun gedeelde taak en verantwoordelijkheid voor onze democratie.

Foto: Anne van Zantwijk

Dat het evenement op vrijdag de 13e werd georganiseerd, was niet geheel toevallig. Dedreigingen die op onze democratie afkomen en de uitdagingen waar de journalistieke sector voor staat, worden breed gevoeld. Vertrouwen en gezag zijn niet meer vanzelfsprekend, en oude antwoorden en opvattingen volstaan niet meer. Deze tijd vraagt om nieuwe inzichten, scherpe analyses en heldere vergezichten. Die behoefte kreeg gedurende de dag vorm in enkele plenaire sessies, onder kundig voorzitterchap van Roos Moggré.

Inhoudelijke bijdragen

Ernestine Comvalius, schrijver, columnist en lid van de raad van toezicht van SDM, opende de dag. Zij nodigde de aanwezigen uit om het dagelijkse werkniveau te ontstijgen: ‘Want ergens daar, op metahoogte, wanneer alle opsmuk en beperkende werkdruk, competitiedrift en het ongezonde deel van uw ego, van u zijn afgegleden. Op die woeste hoogte bent u misschien bereid om u over die wezenlijke ontologische vragen te buigen: Wat is onze gedeelde werkelijkheid? Waar staan wij?’

Foto: Anne van Zantwijk

‘We hebben u uitgenodigd omdat we inzien dat de wereld om ons heen ingrijpend aan het veranderen is,’ verwelkomde SDM-directeur Nienke Venema de aanwezigen vervolgens. ‘Zonder een gezamenlijke analyse van de situatie waarin we ons bevinden, en van waar we naartoe willen, komen we niet verder. Daar is vandaag voor bedoeld. Wellicht voelt dat af en toe wat ongemakkelijk of zwaar. Maar als we dat van u niet kunnen verwachten, van wie dan wel?’

De keynote speech was in handen van Sean Illing, senior correspondent en podcastpresentator bij Vox.com en co-auteur van het boek The Paradox of Democracy. Hij illustreerde genadeloos hoe de liberale democratie zoals we die kennen, niet langer bestaat. Hoe deze is gekaapt door kwaadwillende politieke en kapitalistische krachten, en het effect hiervan op de positie van journalistieke media: ‘When you lose control of the information environment, you lose the ability to coordinate meaning.’

Foto: Anne van Zantwijk

Filosoof, schrijver en voormalig Denker der Nederlanden Marjan Slob illustreerde in haar bijdrage het belang van gemeenschapszin en een democratische mentaliteit. En illusionist Victor Mids liet deelnemers tijdens de lunch ervaren hoe eenvoudig mensen te beïnvloeden zijn. Makers van Het Klokhuis legden in een stop-motion video nog eens helder uit wat het woord werkelijkheid betekent. De dag werd afgesloten door een interactieve column van Eveline van Rijswijk, met quotes vanuit het publiek.

Deelsessies en inzichten

In de deelsessies analyseerden deelnemers specifieke uitdagingen, zonder daarbij te snel in oplossingen te schieten. Onderwerpen waren de afbakening tussen journalistiek en media, de noodzaak en ruimte voor publiek-private samenwerkingen en de journalistieke overproductie die mensen verwart, verlamt en moedeloos maakt. Er is besproken hoe journalistieke besluitvorming en leiderschap eruitzien in tijden van crisis, hoe de journalistiek kan functioneren in een door technologie gedomineerde wereld en welke rol burgers kunnen spelen in het vormgeven van nieuwe structuren. Ten slotte is er ook gekeken naar hoe de democratie toekomstbestendiger gemaakt kan worden (zoals ze in Finland pogen), en zijn beelden geschetst van hoe ons medialandschap er in 2040 uit zou moeten zien.

Foto: Anne van Zantwijk

Enkele inzichten die boven kwamen:

1. Democratie is bovenal een mentaliteit
De bestaande structuren en instituten van de liberale democratie piepen en kraken wereldwijd. Maar die instabiliteit mag niet leiden tot moedeloosheid. Want bovenal is democratie een mentaliteit, legt Sean Illing uit. Het wordt gedragen door instituties, processen en structuren, maar komt voort uit een verzameling waarden die we aanhangen. ‘Democracy is not merely how we choose our leaders. It is how we talk to each other, how we form beliefs about the world, how we persuade each other. And because it is open and free, it is inherently unstable.’ Ook Marjan Slob zegt: ‘Een democratische mentaliteit is de manier waarop we elkaar vasthouden en de onderlinge verhoudingen een beetje regelen en fair houden.’ Dit is niet zonder implicaties voor de journalistiek – ook hier moeten de waarden die we allen aanhangen centraal staan in ons denken en handelen. Zowel in zakelijke afwegingen, als in keuzes voor technologische oplossingen en besluiten die onder hoge tijdsdruk moeten worden genomen.

2. ‘The zone is hopelessly flooded with shit’
Media en journalistiek zijn niet hetzelfde, al worden de termen vaak door elkaar gebruikt. Hun taak en rol verschillen wezenlijk. Aldus een deelnemer: ‘De journalistiek moet niet vermaken, verstrooien, influencen of verkopen, maar checken en duiden.’ Dat vraagt ook om weerstand tegen politieke druk en commerciële verleiding. Of zoals Sean Illing het treffend zei: ‘The zone is hopelessly flooded with shit.’ De journalistiek moet niet meegaan in die stortvloed van ‘nieuws’ die bedoeld is om te verwarren of af te leiden – ook al lijkt het succesvol, omdat mensen erop klikken. Tegelijk is het belangrijk het publiek niet te onderschatten. ‘Mensen weten dondersgoed wat het verschil is tussen journalistiek en desinformatie op sociale media. Maar soms hebben ze gewoon zin om desinformatie te consumeren…’, aldus een deelnemer. Of, Illing weer: ‘People love the truth, but they hate facts.’

3. Focus niet (alleen) op de waarheid, maar juist de onwaarheid
Waar we vaak geneigd zijn te focussen op het brengen van de waarheid, is het minstens zo cruciaal om ook aandacht te hebben voor de onwaarheid en datgene dat verborgen is. Zo zei een deelnemer: ‘We moeten niet alleen maar verslag doen van wat we zien, maar ook van wat we niet zien. Soms is iets wat afwezig is, maar eigenlijk aanwezig had moeten zijn, uitermate veelzeggend.’ Helemaal omdat antidemocratische krachten als geen ander weten hoe ze moeten manipuleren en beïnvloeden. Victor Mids legde het duidelijk uit: ‘Aandacht werkt als een schijnwerper,’ en: ‘Een grote beweging verbloemt een kleine beweging.’ Dat geldt als een illusionist een doekje laat verdwijnen, maar ook in de stroom aan dagelijkse berichten.

4. Wees voorbereid
In haar openingswoorden vroeg Nienke Venema zich al af of we wellicht niet allang in oorlog zijn. En wat dat betekent voor de journalistiek. In ieder geval dat we beter voorbereid moeten zijn – onder andere door de vaardigheden van redacties te vergroten. Tijdens een wargame leerden we binnen gesimuleerde casussen om te gaan met tegenwerking en misleiding. Aldus een deelnemer: ‘Ik merk dat ik in snelheid van besluitvorming behoefte heb aan afwegingskaders en ook training hieromtrent.’ Maar ook de democratie zélf kan beter worden voorbereid op aanstaande veranderingen, zoals ze in Finland doen. Hier staat foresight centraal: systematisch toekomstdenken als instrument voor beleid en maatschappelijke ontwikkeling.

5. Oplossingen zijn menselijk
Ondanks, of misschien juist doordat, veel van de huidige dreigingen door technologische ontwikkelingen worden gestuurd, lijken de oplossingen met name te liggen bij menselijkheid. Mediaorganisaties moeten zich eerst opnieuw verhouden hun publiek, voordat ze de democratie kunnen versterken. Duurzaam contact met burgers is nodig en op veel verschillende manieren mogelijk. Bijvoorbeeld door onderdeel te worden van burgerberaden, of door de inzet van wijkcorrespondenten. Daarbij is inzicht het roer waarmee onze democratie gestuurd kan worden. Of zoals Marjan Slob zei: ‘Burgers zijn geen beleidsconsumenten. Met een vox pop neem je ze niet serieus als medeburgers. Vraag door en wees kritisch: welke verbanden zien zij, welke waarden botsen er?’

6. Er is ruimte voor een gezamenlijk front
Zowel publieke als private media voelen de urgentie om meer samen te werken, deels om niet weggespeeld te worden, deels om innovatie mogelijk te maken. Daarbij moeten organisaties zich afvragen wat ze ten diepste willen beschermen en waar de gezamenlijke belangen liggen. Dáár liggen kansen om samen op te trekken, bijvoorbeeld tegenover big tech, waar de afhankelijkheid van platforms groot is, zeker voor het bereiken van jongeren. Media in ons taalgebied zouden, naar Scandinavisch voorbeeld, vaker vanuit gezamenlijkheid kunnen opereren: door kennis te delen over AI, eisen te formuleren richting techbedrijven en zich niet te laten verdelen door lucratieve deals. De NPO en de grotere titels dragen daarin extra verantwoordelijkheid.

Foto: Anne van Zantwijk

Ten slotte

De rol van journalistieke media voor onze democratie is fundamenteel veranderd. Maar dat betekent niet dat ze is uitgespeeld. Wel dat ze zichzelf opnieuw zal moeten uitvinden. In de woorden van Sean Illing: ‘There are no gatekeeping institutions left. Information will never be controlled again. So this next phase of democracy, whatever it is, is not about managing the flow of information. It is about helping people to learn to live with its abundance.’

Foto: Anne van Zantwijk

Bekijk hier de aftermovie van Media voor Democratie 2025: