Fonds Burgerbewegingen: “Democratie” is meer dan alleen het zetten van een vinkje elke vier jaar

De vrouwen achter Civil Movements Fund, een initiatief van Stichting Democratie en Media, slaan een brug tussen de filantropie en bewegingsopbouwers. En dat is hard nodig, volgens programmadirecteur Maartje Eigeman en programmacoördinator Sahar Shirzad. ‘Burgerbewegingen komen op als de overheid steken laat vallen.’

By Lisa Peters

Waarom een fonds speciaal voor burgerbewegingen?

Maartje: ‘We signaleerden een opkomst van bewegingen in de samenleving en zagen dat in heel Nederland kritische burgers de straat opgaan.’

Sahar: ‘Als burgers niet gehoord worden of hun frustratie nergens kwijt kunnen, gaan ze zich organiseren. Dat gebeurt nu. Afgelopen jaren zagen we onder meer Kick Out Zwarte Piet, de Black Lives Matter-protesten, de woonbeweging, de boeren én Extinction Rebellion. Die enorme kracht van organising – bewegingsopbouw – is zo zichtbaar.’

Waarom is dat burgeractivisme zó belangrijk dat Stichting Democratie en Media het financieel wil steunen?

Maartje: ‘We denken dat er sprake is van een democratisch tekort. Veel Nederlanders worden niet gerepresenteerd door de politiek, mensen voelen zich niet gehoord en het vertrouwen in de politiek is laag. Maar “democratie” is meer dan alleen het zetten van een vinkje elke vier jaar. Er is ook zoiets als actief democratisch burgerschap. Het zijn de geëngageerde burgers die zich verenigen en in actie komen voor een betere maatschappij. En toch is daarvoor weinig steun vanuit de filantropie.’

Waarom is dat?

Maartje: ‘Omdat burgerbewegingen zich heel anders gedragen dan organisaties. Een beweging is geen juridische entiteit. De ontwikkeling is organisch, mensen bekleden geen formele rol, er zijn minder langetermijnplannen en er wordt sneller gehandeld. Maar misschien het belangrijkst is dat burgerbewegingen vaak opkomen op thema’s die onderbelicht zijn of waar de overheid steken laat vallen. Dan is het al snel politiek gevoelig, en dat is spannend en ingewikkeld voor fondsen.’

Fondsen hebben koudwatervrees?

Maartje: ‘Deels. Maar afgelopen decennia waren burgerbewegingen ook vrij afwezig, waardoor we nu weinig weten over hoe ze werken en wat je als fonds kan betekenen. Het is daarom belangrijk dat we daar meer over leren en in gaan investeren.’

Wat verstaan jullie eigenlijk onder een ‘burgerbeweging’? 

Maartje: ‘Dat kan je heel breed definiëren, maar wij steunen collectieve actie van onafhankelijke burgers die zichzelf organiseren voor structurele maatschappelijke verandering. Daarbij is het belangrijk dat het initiatief komt vanuit de mensen over wie het gaat.’

Sahar: ‘Maartje verwoordt het ideaalplaatje; de realiteit is dynamischer. Een groep van vijf mensen kan al een beweging zijn als ze bezig zijn iets op te bouwen. Dat is vaak een proces van de lange adem en soms “slapen” groepen en leven ze tegen de achtergrond van maatschappelijke verandering weer op.’

Maartje: ‘Alicia Garza, een van de initiatiefnemers van #BlackLivesMatter, zegt dat bewegingsopbouw of organising gaat over het opbouwen van relaties tussen mensen om macht op te bouwen. En met die macht probeer je vervolgens maatschappelijke verandering in gang te zetten.’

Als de journalistiek de vierde macht is en de ambtenarij de vijfde, zou je burgerbewegingen dan kunnen zien als de zesde macht?

Maartje: ‘Als je veronderstelt dat het maatschappelijk middenveld een belangrijk onderdeel is van een gezonde democratie, dan hebben sociale bewegingen daar een heel belangrijke controlerende en agenderende functie in.’

Sahar: ‘Burgerbewegingen komen vaak op als er straffeloos mensenrechten worden geschonden. Het doet me denken aan de groep Meten=Weten. Die doet wat de overheid nalaat: meten hoeveel pesticiden er in onze omgeving terechtkomen en met die data lobbyen bij een gemeente en de provincie Drenthe, en rechtszaken voeren.’

Lijdt een democratie zonder burgerbewegingen aan democratische armoe?

Sahar knikt: ‘Beleid wordt grotendeels gemaakt door mensen die zelf geen geleefde ervaring op dat thema hebben; denk aan het armoedebeleid of het vreemdelingenbeleid. Juist de ervaringskennis van armoede of het doorlopen van een asielprocedure verrijkt het maatschappelijk debat en houdt de democratie scherp. Burgerbewegingen brengen precies dat.’

Fonds Burgerbewegingen is een experiment. Jullie zitten nog in de pilotfase. Wat hopen jullie te onderzoeken?

Maartje: ‘We willen onderzoeken of we met filantropie een positieve impuls kunnen geven aan burgerbewegingen. We willen meer te weten komen over bewegingen en hoe ze werken, en wat financiële steun doet met een groep. We willen onderzoeken of we daarmee de democratie werkelijk versterken. En daarnaast willen we kijken of participatory grantmaking hiervoor een goede vorm is. De filantropie krijgt soms de kritiek een “black box” te zijn: ondoorzichtig in hoe het geld verdeeld wordt en waarom. Daarom experimenteren wij met de Raad voor Burgerbewegingen met een nieuwe werkwijze. Dus: als je de mensen over wie het gaat, de besluiten laat nemen, worden beslissingen dan op een andere manier genomen?’

Dus jullie zitten in een dubbel experiment?

Maartje: ‘Zeker ja. Het werken met de Raad voor Burgerbewegingen is bijzonder. Het zijn negen mensen aan de beslistafel met een schat aan kennis en ervaring. Dat kunnen we bij SDM vanachter ons bureau never nooit bij elkaar verzamelen.’

Sahar: ‘Het verschaft ons ook een zekere legitimiteit. Er komen veel vragen uit de filantropie over onze werkwijze en “hoe we dat weten”. Dat kan ik onderbouwen door te wijzen op onze Raad.’

Er kan jullie verweten worden een fonds te zijn voor de linkse bubbel. Is dat zo?

Maartje: ‘We zijn geen fonds voor linkse bewegingen. We zetten ons in voor bewegingen die de rechtsstaat versterken. Zolang er geen mensen worden uitgesloten of fundamentele mensenrechten worden afgebroken, staan wij ervoor open. Er zijn 135 groepen die een aanvraag hebben ingediend; geen enkele is afgewezen op inhoud.’

Hebben jullie tips voor andere fondsen die ook steun aan burgerbewegingen willen verlenen?

Maartje: ‘Kom met ons meedoen! Eind 2024 organiseren we een leerdag om met andere fondsen in gesprek te gaan over wat we hebben opgestoken en ontdekt. Los daarvan: begin gewoon ergens, ook al is het spannend, eng of ingewikkeld. En werk met mensen die uit de doelgroep komen.’

Sahar: ‘Ik zou bij fondsen het stigma willen wegnemen dat rust op het woord “activisme”, ook al noemen lang niet alle bewegingsopbouwers zichzelf zo. Er is zo’n veelkleurigheid en verscheidenheid aan bewegingen en binnen bewegingen. Een activist is niet alleen de persoon met een megafoon vastgelijmd aan de A10, het is ook de persoon die stoelen klaarzet voor een vergadering en thee uitdeelt bij een manifestatie. We hebben hen zo hard nodig.’

Civil Movements Fund is is gelanceerd in september 2023. Het is een initiatief van Stichting Democratie en Media en is opgezet in samenwerking met Stichting DOEN, Porticus en Adessium. Met Fonds Burgerbewegingen verlenen we drie jaar lang steun aan groepen burgers die zich met collectieve actie inzetten voor structurele maatschappelijke verandering. Daarnaast experimenteren we met een meer proactieve en participatieve werkwijze en delen we de lessen over de effecten van onze steun en de vernieuwde werkwijze binnen de filantropie.