Journalistieke Driedaagse: ‘Over vijf jaar willen we niet in de hoek van de klassieke muziek zitten’

Op initiatief van Stichting Democratie en Media (SDM) kwamen een twintigtal toekomstgerichte journalisten, hoofdredacteuren en onderzoekers eind november bijeen voor de Journalistieke Driedaagse in Breukelen. Een weekend lang beten ze zich vast in het vraagstuk: wat moet de journalistiek doen om haar relevantie en zeggingskracht voor het publiek te behouden – of zelfs te herwinnen?

‘Het loont om te vertragen, ook al is de situatie nog zo urgent’ en ‘Zoek elkaar op, we hoeven dit niet alleen te doen’. Terwijl zondagochtendroeiers voorbijvaren over de Vecht, sluiten de deelnemers de Journalistieke Driedaagse af. De gedeelde urgentie over hoe toch dat publiek te bereiken, voert van begin tot eind de boventoon. ‘Over vijf jaar willen we niet in de hoek van de klassieke muziek zitten’, concludeert een deelnemer, een referentie aan de waarschuwing van professor communicatie Rasmus Kleis Nielsen.

Drie dagen lang doken de journalistieke professionals van 13 verschillende redacties (o.a. NU.nl, de Volkskrant, BNNVARA en RTL Nieuws) met elkaar in journalistieke vraagstukken én onderzochten ze concrete vervolgstappen voor een toekomstbestendige journalistiek. 

Uniek was de saamhorigheid, ondanks hun verschillende journalistieke achtergronden: ‘Als je over de onderlinge concurrentie en jaloezie heen stapt, kunnen we ontzettend veel leren van wat er bij elkaar speelt,’ aldus een van hen.

Foto’s: Roosje Verschoor

Waarom een Journalistieke Driedaagse?

Stichting Democratie en Media wil met deze driedaagse een besloten plek bieden – weg van de dagelijkse deadlines – waar journalisten in alle openheid en zonder belangen hun zorgen kunnen bespreken, het denken kunnen scherpen en elkaar kunnen inspireren bij het omgaan met de grote uitdagingen waar de journalistiek voor staat. Met de driedaagse hopen we ook handelingsperspectief te bieden aan de deelnemers.  

Dit doen we vanuit het vertrekpunt dat de journalist een onmisbare rol speelt in de democratische rechtsstaat. Om diepgaand en vertrouwelijk met elkaar te kunnen spreken én een open sfeer te garanderen, nodigden we een selecte groep journalisten uit die vanwege hun expertise, besef van urgentie en open blik richting de toekomst konden bijdragen aan dit gesprek.

Vijf inzichten

De deelnemers werkten toe naar een gezamenlijk beeld van de hoofdvraag (Wat moet de journalistiek doen om haar relevantie en zeggingskracht voor het publiek te behouden – of zelfs te herwinnen?). Hiervoor werden ze inhoudelijk gevoed door drie kritisch denkers: Maxim Februari, Hans Boutellier en Alyt Damstra. Daarnaast gingen ze aan de slag met hoe ze hieraan in hun eigen werk kunnen bijdragen. Het levert vijf inzichten op.

1. Vertrouwen en verbinding zijn noodzakelijk

De band tussen media en haar publiek is fragiel. Journalisten moeten verbinding zien te maken met een publiek dat soms het vertrouwen in journalistieke media is verloren. Dat publiek kennen is een eerste voorwaarde voor verbinding. Het is te hopen dat journalistieke media daarvoor diep genoeg geworteld zijn in de samenleving.

Het uitgangspunt van ‘het staat in de krant dus het is waar’, geldt al lang niet meer, sterker nog, steengoede berichtgeving blijkt waardeloos zonder vertrouwen. De noodzaak voor reflectie en zelfkritiek over de journalistieke werkwijze is daarom groot, net als eerlijkheid over redactionele afwegingen en keuzes. Maar transparantie is geen panacee – het kan ook kritiek oproepen.

2. Geen monopolie of poortwachter meer

De context waarin journalistiek opereert is ingrijpend veranderd: ze is haar monopoliepositie verloren. Journalistiek bevindt zich in een ‘anarchistische informatieruimte’, brengt Maxim Februari in, waar een overvloed aan informatie en een schaarste aan aandacht heersen. Daar voert journalistiek een strijd om aandacht met streamingsdiensten, influencers en socialemediaplatforms. In de overvloed van informatie is er behoefte aan nieuwe poortwachters die richting geven, denkt Hans Boutellier, en journalistiek zou daar een rol in kunnen spelen. Maar een journalistieke claim op ‘de waarheid’ is met haar monopoliepositie verloren gegaan.

3. Veranderende functies

Journalistiek kan niet meer vanuit autoriteit werken, maar moet het vertrouwen verdienen door samen met het publiek op zoek te gaan naar waar haar eigen meerwaarde schuilt. Wat is in de veranderende informatie-omgeving de rol van de journalistiek? De journalistieke basisfuncties (informeren, controleren en een platform bieden voor debat) blijven onmisbaar voor een goed functionerende democratie, zegt Alyt Damstra, maar het is de vraag of ze nog uitsluitend belegd zijn bij journalisten. Hoe zit het met de ‘zachtere’ functies van verbinden en vertrouwen bieden – want er gaat ook zoveel wél goed in onze samenleving. Het zou waardevol kunnen zijn om eens helemaal opnieuw, from scratch, te bedenken wat de samenleving eigenlijk nodig heeft van de journalistiek.

4. Economisch en democratisch belang op gespannen voet

Journalistiek is zowel een publieke als een economische dienst, maar deze belangen kunnen op gespannen voet met elkaar staan. ‘Journalism is a market failure’, citeert een deelnemer haar oud-professor: er is een markt voor consumenten die een nieuwe stofzuiger willen, voor mensen die entertainment zoeken, voor professionele vraagstukken, maar hoe zit het met informatie voor burgers?  Onder het juk van sturende algoritmes en veranderende verdienmodellen kunnen economische motieven democratische waarden verdringen. Polarisatie is van alle tijden, maar het neemt in onze ontzuilde samenleving, gefaciliteerd door sociale media, extremere vormen aan dan pak ‘m beet vijftig jaar geleden, betoogt Hans Boutellier. Vijanddenken is een verdienmodel geworden. Journalistiek moet zich opnieuw richten op het dienen van het algemeen belang, weg van het ‘u vraagt wij draaien’, ondanks de uitdagende marktcondities en concurrentie. 

5. Je hebt meer invloed dan je denkt

Individuele journalisten en onderzoekers staan te midden van dit krachtenveld niet machteloos. Concrete vragen werden gezamenlijk uitgediept, zoals ‘Hoe laat ik mijn chefs inzien dat het een gemiste kans is dat we ons toekomstige publiek, de jongeren, helemaal niet bereiken?’ en ‘Hoe zorg ik dat mijn redactie persoonlijk contact heeft met ons publiek?’. Beren op de weg transformeerden in kansen en mogelijkheden. ‘Ik heb ontdekt wat voor kleine en grote stappen ik morgen al kan gaan zetten om verder te komen in mijn werk – ik sta er nog steeds van te stuiteren,’ zei een deelnemer naderhand.

Inhoudelijke bijdragen

In gesprek met drie kritische denkers werd de relatie met het publiek verder uitgediept.

Rechtsfilosoof Maxim Februari sprak over de groeiende dataficering van de samenleving. Burgers hebben steeds meer kritiek op de oude informatiekaders: waarom zijn journalisten en wetenschappers eigenlijk de hoeders van de waarheid? Het werkt niet meer om vanuit de hoogte te roepen hoe de werkelijkheid in elkaar steekt, ziet Februari. De democratische rechtsstaat is hard aan het veranderen, en de rol van de journalistiek dus ook. Maar, zegt hij, het lijkt soms alsof media meer bezig zijn met ‘force protection’, het beschermen van het eigen kamp, dan met hun journalistieke taak. 

Bijzonder hoogleraar polarisatie en veerkracht Hans Boutellier gaf een inkijkje in de sociologische verschuiving in de maatschappij, van een zuilenmaatschappij naar een identitaire netwerksamenleving. Voorheen werd identiteit volledig gedefinieerd door de zuil, tegenwoordig zoeken mensen een collectief bij hun identiteit. Polarisatie is van alle tijden, volgens Boutellier, maar het neemt stevigere vormen aan in de huidige identitaire netwerkstructuur en wordt flink aangewakkerd door sociale media. Depolitiek is pragmatisch geworden, en uit onderzoek blijk dat mensen het politieke domein ervaren als 1) ze zien ons niet, 2) wij zien hen niet, en 3) ze kunnen het niet. Zou dat ook voor de journalistiek kunnen gelden?

Tot slot lichtte Alyt Damstra het recente WRR-rapport Aandacht voor media toe. Daarin wordt met een democratische lens naar het medialandschap gekeken. Het speelveld van journalistieke media is enorm veranderd, doordat 80 procent van de advertentie-inkomsten on land uit vloeien, houdt Damstra de groep voor. Hoe houd je je staande als journalistiek medium als economische motieven leidend worden? Op lokaal niveau betekent het een verschraling van aanbod, terwijl er bij het publiek veel behoefte aan is. Ze stelt dat om de basisfuncties van de journalistiek (informeren, controleren en de forumfunctie) in stand te houden, nieuw mediabeleid nodig is.

Vervolg

We kijken terug op een waardevol weekend met een open en reflectieve sfeer waarin de tijd werd genomen voor de complexe vraagstukken waar we samen voor staan. Stichting Democratie en Media ziet een rol voor zichzelf om ruimte te creëren voor journalisten om te reflecteren, discussiëren en ervaringen uit te wisselen over het journalistieke vak. In 2025 zullen we dit voortzetten, met een nieuwe reeks journalistieke reflectiesessies en een tweede editie van het evenement Media voor Democratie.

Dank

De Journalistieke Driedaagse was niet mogelijk geweest zonder de inspanningen van Niels Büller en Lisette Lubberman van Van de Bunt, en Swaantje Nijkamp en Silvie Konings van Buro Curious. 

‘SDM bood dit weekend de ideale mix van rust, reflectie en persoonlijke aandacht. Het hielp ons niet alleen om de uitdagingen binnen onze beroepsgroep te doorgronden, maar ook om onze eigen initiatieven voor een sterkere journalistiek verder te brengen.’ – Bas van de Beek, Woo-specialist bij Follow the Money

‘Bouwen aan je merk en gezichten. Verhalen maken die ertoe doen. Het publiek zo goed mogelijk bereiken en verder helpen. Journalistieke titels hebben de handen vol. Toch zagen we kans deze drie dagen uit de hectiek te stappen en écht te reflecteren. Daar ging ik met een hele fundamentele vraag in: hoe maken we verbinding met ons publiek? Het is wel heel bijzonder te noemen dat we dit weekend vooral verbinding met elkaar vonden. Met deze medestanders (en ik weet zeker dat er velen rondlopen in de media) geven we niet alleen de journalistiek, maar ook ons publiek vleugels.’ – Lindsay Mossink, hoofdredacteur NU.nl