Nieuwe directeur European Press Prize: ‘Er wordt weleens propaganda ingezonden’

In een tijd waarin de persvrijheid in Europa achteruit holt, wordt Jennifer Athanasiou-Prins (29) directeur van de European Press Prize. Een gesprek over ranglijstjes, wire-tapping en de secret sauce van haar organisatie.

‘Het gebeurt in kleine stapjes’, ‘het is een langzaam proces van jaren’ en ‘het gebeurt allemaal heel doordacht, zeggen verschillende hoofdredacteuren uit Bulgarije en Hongarije. Zie jij de persvrijheid in Europa ook achteruit hollen?

‘We kunnen er niet omheen. Als ik de situatie van nu vergelijk met die van zes jaar geleden, toen ik bij de European Press Prize begon, zie ik een wereld van verschil. Ik bracht toen onafhankelijke media in Europa in kaart, dat lijstje is inmiddels flink gekrompen. Het is schokkend om te zien hoe laag sommige Europese landen staan op de World Press Freedom Index: Bulgarije op 71, Hongarije op 72, Griekenland op 107. En toch gaat het heel geleidelijk.’

Als een soort sluipmoordenaar?

‘Precies. Niet alleen in de figuurlijke zin van het woord. Afgelopen jaren zijn in verschillende Europese landen moorden op journalisten gepleegd, óók in Nederland.’

Welk beeld doemt op uit het contact dat jullie hebben met journalisten uit heel Europa?

‘Van onze laureaten uit Rusland kan ik bijna met zekerheid zeggen dat geen van hen nog in Rusland woont. De grootste problemen ondervinden journalisten in oostelijk en centraal Europa, al verschilt het enorm per regio en medium. Er is sprake van wire-tapping door overheden om publicaties tegen te gaan, journalisten worden gevolgd door geheime diensten, kampen met grote financiële uitdagingen. Anderen krijgen te maken met SLAPPs [strategic lawsuit against public participation, rechtszaken die worden aangespannen om journalisten te intimideren en tot zwijgen te brengen].’

Gaat het nergens in Europe béter?

‘Ik ben geneigd te zeggen: in Polen. Daar lijkt op politiek vlak het licht aan het eind van de tunnel te zijn bereikt.’ 

Onze potentiële toekomstige minister-president noemde journalisten ‘tuig van de richel’. Hoe serieus moeten we dat nemen? 

‘Het feit dat een mogelijke premier-in-spé de waakhond van de democratie zo wegzet, is zorgelijk. Het vertrouwen in de journalistiek neemt af, dat gaat hand in hand met een afnemende persvrijheid. Voor journalisten wordt het verdomde moeilijk om hun werk te doen in een omgeving waarin overheden vijandig zijn en het vertrouwen onder burgers laag.’

Hebben wij in West-Europese landen onvoldoende door hoe fragiel persvrijheid is?

‘We denken nog te vaak dat we koploper zijn, terwijl het ook hier rammelt. Journalist Rasit Elibol sprak in een stuk over ‘betonrot in de rechtsstaat’. Je ziet vaak pas achteraf dat de boel al langer op instorten stond.

Jennifer Athanasiou-Prins op het International Journalism Forum in Athene, 2022

Wat betekent de rap afnemende persvrijheid voor de European Press Prize?

‘In 2019 zei een van de Russische winnaars: ‘deze prijs houdt mij niet fysiek veilig, maar het is nu iets lastiger geworden voor de overheid om mij iets aan te doen’. Wij willen komende jaren een keurmerk worden voor onafhankelijke, Europese journalistiek. Dat maakt goede journalisten weerbaarder.’

‘Wat is kwaliteitsjournalistiek? Welke maatstaven hanteren we? Het zijn doorlopend vraagstukken. Onze secret sauce zijn de gesprekken die we voeren. Ik herinner me een levendige discussie tussen iemand uit Scandinavië en de Balkan. Allebei zaten ze in onze PrepCom, een Preparatory Committee van 21 ervaren journalisten en redacteuren uit alle hoeken van Europa die elk jaar de honderden inzendingen lezen in de originele taal en een voorselectie maken. Het ene lid vond de presentatie van een stuk ‘er niet uit zien’, terwijl de ander erop wees dat journalisten niet overal de middelen hebben om hun stuk in een blinkende jasje te gieten.’

‘Onderaan de streep blijven wij met de European Press Prize het onvergelijkbare met elkaar vergelijken. In elk land werken journalisten onder andere omstandigheden, het is aan ons die op waarde te schatten. Zo won in 2017 tegen alle verwachtingen in niet de Panama Papers, maar een klein Servisch onderzoekscollectief dat tegen de klippen op corruptie blootlegde.’

Voor de European Press Prize van 2024 zijn voor het eerst ook Russische en Belarussische inzendingen welkom. Wat is de reden daarvoor?

‘Zij mochten altijd al inzenden. We vermelden het nu expliciet omdat deze landen sinds kort niet meer in de Raad van Europa zitten. Ons uitgangspunt is dat iedereen op het Europese continent mag inzenden, dus ook journalisten uit Georgië en Turkije.’

Dat lijkt me riskant. Is onafhankelijke kwaliteitsjournalistiek überhaupt nog mogelijk in een land als Rusland? Hoe garandeer je dat je geen propaganda versterkt?

‘Er wordt absoluut ook propaganda ingezonden. We hebben de selectie zo georganiseerd, dat we dat eruit filteren. We lezen alles in de originele taal, en in de voorselectie zijn er minimaal zeven paar ogen die naar een stuk kijken. En dan moeten de gesprekken nog plaatsvinden.’

‘Het gaat in tegen onze waarden om Russische en Belarussische journalisten uit te sluiten. Er zijn tal van journalisten uit deze landen die in ballingschap leven en fantastische journalistiek bedrijven. Denk maar aan Dimitri Moeratov van Novaya Gazeta die de Nobelprijs won of Roman Anin, die in 2021 de onderzoeksprijs won.’

Je hebt een achtergrond in rechten en schreef een scriptie over het voorstel van het kabinet om voor de derde ouder in meeroudergezinnen een nieuwe rechtsvorm te introduceren, namelijk die van deelgezag. Wat doet een meester in de rechten als directeur van de European Press Prize?

‘Het voelt als een logische stap. In een democratie vervullen het recht en de journalistiek allebei een onmisbare functie, gevoelsmatig ligt het dicht bij elkaar. Ik heb een immens gevoel voor rechtvaardigheid, daar ligt mijn drive. Het voordeel van een directeur met een rechtenachtergrond is ook dat ik het niet saai vind om juridische teksten te lezen.’

‘Dat deelgezag is overigens een fopspeen gebleken om meeroudergezinnen mee zoet te houden. Die derde ouder zou nog steeds niet dezelfde status krijgen als de andere ouders.’

Waar brengt jouw perspectief EPP komende jaren? 

‘De sleutel ligt voor mij bij culturele sensitiviteit. Ik kom zelf uit twee culturen, de Nederlandse en de Griekse. Die zijn allebei Europees en toch voelt het soms als verschillende planeten. Dat zie ik ook terug in onze PrepCom, waarin leden uit Denemarken, Georgië en Turkije het met elkaar eens moeten worden over de selectie. Tel daarbij op dat onze financiers uit verschillende landen komen. Het is een constant jongleren met gewoonten en culture codes. Als je daaraan voorbijgaat, mis je zoveel.’

‘Daarin zit een cruciale les voor de journalistiek. De toekomst ligt bij internationale samenwerkingen. We móeten oog hebben voor culturele verschillen en weten hoe we daar sensitief mee omspringen. Als we de waakhond ook grensoverstijgend willen laten blaffen, tenminste.’